אסדר לסעודתא האט געשריבן:למדן וצדיק האט געשריבן:למעשה איז דא א כלל ווען משרייבט "וועלכער" און ווען משרייבט "וואס"? אין ענגליש איז דא א חילוק צווישן which און that כלייב אבער נישט אז ביי אידיש איז גילטיג יענער כלל.
(אגב אפשר זאל מען עפענען א נייעם אשכול וועגן גראמאטישע שאלות וואס האט עכט נישט מיט אויסלייג, אדער אפשר איז שוין דא אזא אשכול?)
וועלכער איז אויף א מענטש, וועלכע אויף א פרוי, וואס אויף א זאך.
ס'קען אפשר זיין פראקטיש דער חילוק, איך גלייב אבער נישט אז ס'איז דער כלל.
א זאך-ווארט אין אידיש איז באמת גארנישט אנדערש ווי א מענטש -- ס'קען זיין לשון זכר, לשון נקיבה, אדער נייטראל. ממילא ביי א זאך וואס איז לשון זכר (צב"ש טיש) קומט וועלכער, און ביי לשון נקיבה (וואנט) און נייטראל (בענקל) קומט וועלכע.
היינט גיבט מען נישט אזוי אכטונג אויף דעם, נאר מ'באציט זיך אפטמאל צו יעדן חפץ וואס איז נישט קיין מענטש נייטראל. מ'וועט צב"ש נישט זאגן אויף א טיש "ער האט זיך צובראכן", און נישט אויף א וואנט "זי שטייט קרום", נאר ענדערש, "ס'האט זיך צובראכן," "ס'שטייט קרום."
----
דער חילוק אין ענגליש צווישן That און Which איז נאך אלץ אין נוגע אין אידיש בנוגע פונקטואציע.
That שרייבט מען ווען מ'וויל צולייגן אינפארמאציע וואס אן דעם וועט דער זאץ זיין אומפארשטענדליך אדער אומקלאר. Which איז ווען דער זאץ איז פארשטענדליך אן דעם אויך, מ'לייגט נאר צו עטליכע ווערטער פאר הסבר.
צב"ש, ראובן זאגט פאר שמעון: "מיין ברודער וועלכער וואוינט אין ארץ ישראל האט א שידוך געטון."
ס'איז א גרויסער חילוק צי ראובן האט מערערע ברידער אדער ער איז זיין איינציגער ברודער. אויב האט ער אסאך ברידער, מוז ער זאגן די ווערטער "וועלכער וואוינט אין ארץ ישראל" פשוט צו געבן אנצוהערן איבער וועלכן ברודער ער רעדט. משא"כ אויב יענער איז זיין איינציגער ברודער, איז קלאר אז ער איז דער וואס האט א שידוך געטון, זאגט ער די ווערטער "וועלכער וואוינט אין ארץ ישראל" פשוט אלס א זייטיגער נאטיץ, אז זיין ברודער וואוינט אין ארץ ישראל.
אין פונקטואציע וועט מען אינעם צווייטן פאל, ווען ס'איז זיין איינציגער ברודער, דארפן לייגן א קאמע פארדעם און נאכדעם: "מיין ברודער, וועלכער וואוינט אין ארץ ישראל, האט א שידוך געטון," וויבאלד ס'איז א מאמר המוסגר. משא"כ אינעם ערשטן פאל, ווען ס'איז א וויכטיגער חלק פונעם זאץ, לייגט מען נישט קיין קאמעס: "מיין ברודער וועלכער וואוינט אין ארץ ישראל האט א שידוך געטון."
מיט אזויפיל ביכער, אויסגאבעס, גליונות, בראשורן, קאמפיינס, און ווירטואלע ארטיקלען, וואקסט דער אידישער ליטעראטור ווי אויף הייוון. וואס וועט זיין מיט א אידישן ספעל טשעקער?