הערות ביאורים ועיונים בספה״ק ויואל משה

[למדן וצדיק]

אינטערסאנט אז אין אזא פלאץ וואס דרייען זיך אזוי פיל סאטמארע אינגעלייט וואס זענען אזוי אויסגעקאכט אין די שיטה פינעם סאטמארער רב זצ״ל איז נאך נישטא קיין אשכול דערוועגן.

---

הנה עיי' בסי' ל"ד - ל"ו דרבינו מבאר שם דודאי אי אפ"ל דשבועות הללו הן שבועות של ממש רק דהן ע"ד משל וכמ"ש הרמב"ם להדיא באגרות תימן. אלא דיסוד האיסור עיי' בסי' מ"ה דהוה מעשה של כפירה דהנה בשאר ענינים אף שהכל הוא בהשגחה מ"מ אמר הכ' למען יברכך וגו' שצריך שלא לישב בטל וכו' היינו דצריכים לעשות השתדלות משא"כ בעניני גאולה צריך לידע שאך הקב"ה הוא העושה וכו' והנה אם אחד עושה השתדלות כל שהוא בזה מראה בזה שאינו מאמין ביסוד זה נמצא דהוה מעשה כפירה

והנה לכאורה לפי"ז ימצא דאיסור שלש שבועות הוא דומה ממש לאחד העושה ריבו השתדלות לפרנסה דמבואר ג"כ בספרי מוסר דהוה מעשה כפירה (עיי חוב"ה שער הבטחון) דלפי המבואר שם עניני הגאולה ועניני דעלמא דומים רק דבזה הם חלוקים דבעניני דעלמא אסור הריבו ההשתדלות ובעניני הגאולה אסור אפי' השתדלות כל שהוא

והנה בהרבה מקומות בויוא"מ מבואר דבעצם קיום המדינה יש בזה משום העברה על שלש שבועות בכל רגע ורגע וזהו יסוד האיסור להשתתף בבחירות דנעשה חלק מהעברה על השלש שבועות ולכאורה צ"ע דמהיכי תיתי דהנה באחד שעשה ריבו השתדלות לפרנסה הנה כשבא לעשות תשובה ע"ז לא מצינו בשום מקום שיהא חיוב עליו להפקיר ממונו וכו' רק דצריך להאמין מעתה שריבו השתדלותו לא הועיל כלום והממון שהרויח היה מגיע לו גם בלא"ה ואדרבה אפשר אם לא היה עושה כ"כ השתדלות והיה בוטח בה' היה מרויח הרבה יותר, וא"כ ה"ה הכא דהא ודאי דהציונים דעשו השתדלות לזה עברו על איסור שלש שבועות אמנם עכשיו דנתגלגל הדבר ונעשה מדינה צריכים אנו להאמין דכך היה רצונו ית' ונסתרים דרכי ה' ומי יודע אפשר שהיה עת פקידה להגאולה ורק מחמת השתדלות הציונים הפסדנו כ"ז וכמו"כ לכאו' אין שום איסור של שלש שבועות בעצם קיום המדינה ואין שום חיוב לעשות פעולות לבטלה ורק במעשי ההשתדלות להקמתה היה בזה איסור ג' שבועות

והנה עיי' בסי' פ"ז אפשר דרבינו רומז לקושיא זו דכ׳ שם דא״א לטעון ולומר דכיון דכבר נעשה הדבר מותר אח״כ להשתתף עמהם דאטו נימא הכי בכנופיא של מיסיאנערן וכו׳ אמנם נראה דכוונתו הוא לענין אחר והיינו דאחר שנקט דיש בעצם קיום המדינה איסור שלש שבועות כותב רבינו דעדיין אפשר לטעון דמותר להשתתף משום דכבר נעשה הדבר וכו' וע"ז מת' וכו' ואי היה כוונתו לקושייתינו א"כ מאי מתרץ הא לכאורה אין בעצם הדבר איסור כלל?.

[רמונים]

במחכ"ת הרב למדן איני מבין כלל דבריך
הרי הם אוחזים ומחזיקים בהמדינה בכל יום.

[למדן וצדיק]

נו דאס פרעג איך דאך איינמאל די השתדלות איז שוין אפגעטון געווארן, פארוואס זאל זיין יעצט אן איסור לאחוז ולהחזיק המדינה?

[רמונים]

היש לך השתדלות גדול מזה?
האם הלכו לזימבאבווע?

[למדן וצדיק]

איז עס אבער נישט די זעלבע השתדלות ווי איינער וואס איז מחזיק זיין ממון וואס ער האט פארדינט באיסור? (נישט גניבה וואס איז דא א דין פון והשיב נאר ריבו השתדלות למשל) מזעה מיר נישט אין ערגעץ אז עס דא א איסור דערביי.

אגב וויל איך קלאר מאכן אז איך רעד נישט פון דעם וואס איז מבואר אין ויוא״מ אז די חברי הכנסת האבן א חלק אין אלע מעשים פון די ציונים ווי העברה על הדת וכו׳ (וואס דאס איז אויך א חוץ וואס ווערט דארט מבואר נאך פארשידענע טעמים לאיסור) דאס איז א נושא פאר זיך איך רעד פון דעם וואס ווערט מבואר אז יעדע חבר הכנסת האט למעשה א חלק אין די העברה על השבועות וואס איז עומד בכל רגע ורגע די מדינה שטייט אויף דעם פרעג איך

[פלטיאל]

מיין בויך סברא... די יסוד פון א מדינה איז די ממשלה, אם אין ממשלה אין מדינה, קומט אויס אז מיט דעם וואס דו ביסט א חלק פון די ממשלה ביסטו בפועל א חלק בקיום המדינה, ודוק כי עמוק הוא

[נישט איך]

דאס איז טאקע וואס ער פרעגט ווער זאגט אז מ"טאר נישט אנהאלטן די ממשלה אפילו אז עס געווען א איסור ביי די כיבוש
נאך א משל (נישט ממש די זעלבע ענין )איינער וואס קויפט א פעלד שבת צו דען איז דא א איסור עס ווייטער צו האלטן די פעלד ביי זיך , אין אויב קומט יעצט א צווייטער איד און העלפט איהם ארויס מיט די פעלד האט ער עפעס א איסור אויף זיך?

[רמונים]

פלטי זאגט א בויך סברא און פירט אויס כי עמוק הוא... ודוק, מילתא דבדיחותא פארן לערנען..

למדן, לאז אפ מאכן געלט נישטא למעשה קיין איסור להלכה צו מאכן געלט בהיתר און אוודאי נישט קיין פראבלעם צו טון דערמיט מה שלבו חפץ, אלס מוסר קען מען דן זיין, קענסט די מעשה מיט דעם עושר וואס האט געזאגט פארן רב ער גייט זיך נעמען לערנען האט אים דער רב געזאגט זיי מוחל ראן ווייטער דיין ביזנעס איינער דארף אויסהאלטן די ישיבה.
האבן א מדינה, מאכן א מדינה, איז כפירה, יעדע פעולה לעשייתה ולקיומה איז מינות.
עפעס צומישט דיר די ווארט השתדלות מיט די משל פון געלט.. אפשר מיינסטו השתדלות מיינט א רצון אדער א התחלה? בכל אופן שטייט נישט די ווארט השתדלות אין די פסוקי גלות אז מ'זאל דן זיין דערין...

מ'מיינט נאר צו זאגן, אז אפילו השתדלות בעלמא איז אסור כאטש וואס מ'טוט באמת גארנישט אויף, קען מען דען ארויס פון גלות? איז דען שייך צו האבן גאולה אן השי"ת אוודאי נישט, המדינה יוכיח.. ליידער.. וואס פאר א גאולה דאס איז.. און אפילו די ציונים זאגן נאר אתחלתא... און ווי דער רבי איז פארנומען מיטן מהרל דער איסור איז אפילו בכפיה מן האומות, וואס איז דער איסור? זיך משתדל זיין דאס טייטשט אויף אידיש 'טון פעולות' לצאת מבין אומות להיות ממשלה לישראל. יעדע רגע וואס מ'האלט אן א מדינה א ממשלה א מיליטער מיט חוקים און שררות איז עס העברת פי ה' והיא לא תצלח, וק"ל

[פלטיאל]

לאמיר ערקלערן מיינע ווערטער, ווען איינער קויפט א פעלד איז די קנין דערפון שוין געשעהן און עס מאכט נישט אויס צו איך האלט עס אן אדער נישט, משא"כ בנידון דידן וואס די עצם קיום המדינה איז העברה על השלש שבועות, און די גאנצע קיום המדינה איז דאך נאר ווייל עס איז דא א ממשלה, ווען עס וואלט ווען נישט געווען א ממשלה לאמיר זאגן אז די ממשלה לעזט זיך היינט אויף מיינט דאס אוטאמאטיש אז עס איז אויס מדינה, קומט אויס אז כדי די מדינה זאל הייסן בשם מדינה מוז מען צוקומען צו די ממשלה יעדן טאג און יעדן מינוט.

לפי זה קומט אויס אז די מדינה איז נישט קיין זאך וואס עס איז א עבר, די השלמה איז נאך נישט געשעהן, עס געשעהט יעדן טאג און יעדע מינוט פון דאסניי, ממילא נמצא אז יעדע חבר הממשלה איז בפועל מחזיק די מדינה.

רמונים יעצט פארשטייסטו וואס כי עמוק מיינט?

[למדן וצדיק]

הרב רימון די משל פון ריבו השתדלות האב איך נישט אליינס אויפגעמאכט קוק אריין אין ויואל משה סי׳ מ״ה ווי די רבי אליינס שטעלט דאס צי, די רבי וויל דארט מבאר זיין די יסוד האיסור פון שלש שבועות און פארוואס דאס איז כפירה, הייבט ער דארט אן מבאר זיין אז ביי אלע אנדערע זאכן איז השתדלות מותר אפילו לכאורה איז זיך דאס סותר צי די אני מאמין פון הוא עשה ועושה ויעשה לכל המעשים, אבער אזוי איז די רצון ה׳ אונז זאלן טון השתדלות, אבער ביי עניני הגאולה איז אפילו א השתדלות כל שהוא אסור, וויבאלד ביי עניני גאולה איז אזוי די רצון ה׳, ממילא איז שוין אפי׳ א השתדלות כל שהוא סותר די אמונה פון הוא עשה ועושה וכו׳ אזוי ווערט קלאר מבואר אין ויוא״מ, קומט דאך קלאר אויס פון דעם אז ריבו השתדלות וואס איז ביי עניני דעלמא אויך אסור וויבאלד דאס איז די זעלבע סתירה צי די אמונה פון עשה ועושה וכו׳ איז די זעלבע דרגא ווי א השתדלות כל שהוא ביי עניני גאולה.

נאר באמת האב איך געטראכט א תירוץ וואס איר און הרב ר׳ פלטיאל האבן שוין מרמז געווען אין אייערע ווערטער אז אפי׳ די מדינה שטייט שוין, איז יעדע פעולה דאס מחזיק צי זיין, ווי מקיים זיין די ממשלה, אדער לויפן פאר א שטעלע אין די ממשלה, אדער גיין צי די בחירות, הייסט עס אויך א השתדלות פאר די גאולה, אבער עס איז נאכאלץ אביסל שווער, ווייל וואס איז די הכרח צי זאגן אזוי, פארוואס גייט עס נישט אריין אין די גדר פון השתדלות לעיניני דעלמא וויבאלד די (מכלומרשטע) גאולה איז דאך שוין א מציאות, און ״יעצט״ איז דאס שוין נישט השתדלות פאר ״גאולה״ וויבאלד די זאך איז שוין געשען.

ווי אויך פארוואס זאלן מיר נישט טראכטן ביי דעם אזוי ווי ווען איינער מאכט אסאך געלט דורך ריבו השתדלות, וואס מיר דארפן טראכטן אז די געלט איז סייווי געווען באשערט און זיין השתדלות האט גארנישט אויסגעמאכט, די זעלבע זאך דא, די מדינה איז געווען באשערט אז עס זאל אזוי זיין, נישט קיין חילוק פארוואס, דאס איז אונז נישט נוגע, (קען זיין אז דאס איז אפילו געווען א שטראף וכו׳,) און די מעשים און השתדלות פון די ציונים האט גארנישט אויסגעמאכט ביי דעם, נאר אויף דעם קען מען ענטפערן אז אפילו דאס איז געווען אזויבאשערט איז נאכאלץ די רצון ה׳ אז אונז זאלמיר ליגן מיט פארלייגטע הענט און גארנישט טון דאס אנציהאלטן (דלעשות ״פעולות״ לבטלה בודאי אין כאן שום חיוב).

נאך א קשיא, די רבי איז מבאר אז דאס איז ביהרג ואל יעבור וויבאלד דאס איז א מעשה כפירה, לכאורה פארוואס ביי ריבו השתדלות איז נישט דא קיין יהרג ואל יעבור? נאר עס איז ווי איר רופט עס אן א ״מוסר זאך״?

נאר אויף דעם קען זיין די תירוץ פשוט, אז ווען איינער טראכט סיי ביי עניני גאולה און סיי ביי פרנסה אז דאס איז געקומען מכח כחי ועוצם ידי איז דאס אודאי כפירה ממש, אבער אויף מחשבה אליין איז נישטא קיין יהרג ואל יעבור, נאר ווען איך טו א מעשה המוכיח לזה, וואס דעמאלטס איז עס א מעשה של כפירה וואס עס גייט אן ביי דעם יהרג וכו׳, יעצט ריבו השתדלות קען זיין איז נישט קיין מעשה המוכיח לזה וויבאלד אין הלכה ווערט נישט גענעריג מבואר די גדרים וואס איז ריבו השתדלות און וואס איז נארמאלע השתדלות, משא״כ ביי עניני גאולה ווי יעדע מעשה כל שהוא איז אסור איז יעדע קליינע פעולה א מעשה המוכיח לזה.

[למדן וצדיק]

נאך א קליינע הערה לויט ווי איך האב געשריבן קומט טאקע אויס אז עס איז נישט למעשה דא קיין איסור אין די עצם קיום המדינה, און די ממשלה איז נישט עומד באיסור, נאר די השתדלות וואס מען טוט דאס צי ערייכן אדער צי אנהאלטן דאס איז די איסור, כמדומה אז אין ויוא״מ אין עטליכע פלעצער איז נישט משמע אזוי, אויב אזוי איז ווייטער א שטיקל צ״ע.

ברויך מען טאקע נאכאמאל נאכקוקן.

[בויבעריקער]

ווי עס האט שוין ערווענט דא למדן וצדיק איז דער איסור שלש שבועות נישט קיין איסור מחמת עצמו נאר די גאנצע איסור פון שלש שבועות איז נאר א משל כמבואר ברמב״ם באגרת תימן וכמבואר באריכות אין ויואל משה, נאר דער איסור פון שלש שבועות איז מחמת ווייל עס איז אסור צו טון השתדלות פאר די גאולה, און השתדלות פאר די גאולה איז א מעשה כפירה, וויבאלד אין כמה פסוקים ובמאמארי חז״ל ווערט מבואר אז פאר משיח קומט גייט נישט זיין גאולה אין ווי אויך ווערט מבואר אז די גאולה וועט זיין נאר דורך דעם אויבערשטן אליין און נישט דורך פעולת בני אדם בדרך הטבע, קומט אויס אז איינער וואס טוט השתדלות פאר די גאולה ווייזט ער מיט דעם אז ער גלייבט נישט אין דעים רח״ל ממילא איז דאס א מעשה כפירה.

לכאורה לויט דעם דארף מען דאך פארשטיין אז למעשה זעהט מען אז די ציונים האבן יא מצליח געווען אויפצושטעלן א מדינה, און לכאורה ווי קען דאס זיין? ווייל לויט ווי פריער דערמאנט איז אזא זאך נישט מעגליך אז עס זאל געשען לפני ביאת המשיח? אע״כ מוז מען זאגן אז די מדינה הייסט בכלל נישט קיין גאולה ווי מען זעהט טאקע אז יעדע זאך וואס זיי טוען זענען זיי משעובד זיך צו רעכענען מיט די אומות העולם, און ווי אויך זעהט מען טאקע אז חוץ פון צרות האט מען פון די מדינה גארנישט געהאט, און אזוי ווערט טאקע מבואר בפירוש אין ויוא״מ (מאמר ג״ש סי׳ פ״ג) אז די מדינה ״אין בה משום גאולה וחירות כלל״.

לויט דעם לכאורה דארף מען דאך פארשטיין פארוואס ווען איינער גייט צו די בחירות הייסט עס ווי ער האט געטון השתדלות פאר די גאולה, הא לפימשנ״ת האט די מדינה נישט קיין שום שייכות מיט די גאולה, און אפילו מיר וועלן זאגן אז מיטן גיין צו די בחירות איז ער מקיים די מדינה, אבער אויב האט די מדינה נישט קיין שייכות מיט גאולה וואס איז טאקע די פראבלעם צו מקיים זיין די מדינה?

און דער אמת איז אז סאטמארער רב אין ויוא״מ באציעט זיך אליין צו די הערה, עיי׳ סי׳ פ״ג וז״ל ״ואין לטעות ולומר שאין בממשלה זו איסור השבועות יען שאין בה גאולה וחירות כלל״ וכו׳ עיי״ש, ומתרץ ״דאין השבועות דוקא על השגת איזה מלוכה וחירות אלא על עשיית צעדים בדבר נגד גזירת הגלות״, ועוד כתב שם וז״ל ״דעשיית צעדים לבטל גזירותיו ית״ש ע״י זרוע בשר הוה כפירה בעיקר אף אם אינו משיג מאומה״, עכ״ל. און ער ברענגט דארטן ראיות צו דעם פון די בני אפרים און פון די מעשה פון די רמב״ם וואס אפילו זיי האבן בכלל נישט מצליח געווען צום סוף, אפילו אזוי שטייט אז זיי האבן עובר געווען אויף די ג׳ שבועת.

אבער לכאורה דארף מען דאך פארשטיין וואס איז דער דמיון בכלל צו די בני אפרים און צו די מעשה פון די רמב״ם דארטן האבן זיי דאך קלאר געטון פעולות צו עררייכן א גאולה וואס מיט זייערע מעשים האבן זיי געוויזן אז זיי גלייבן נישט אין דעם אז די גאולה קומט נאר דורכ׳ן רבש״ע אליין, משא״כ דא די אידן וואס גייען צו די בחירות האבן דאך זייערע פעולות נישט קיין שום שייכות מיט די גאולה, וצע״ג.

[נא_שכל]

לויט דעם לכאורה דארף מען דאך פארשטיין פארוואס ווען איינער גייט צו די בחירות הייסט עס ווי ער האט געטון השתדלות פאר די גאולה, הא לפימשנ״ת האט די מדינה נישט קיין שום שייכות מיט די גאולה, און אפילו מיר וועלן זאגן אז מיטן גיין צו די בחירות איז ער מקיים די מדינה, אבער אויב האט די מדינה נישט קיין שייכות מיט גאולה וואס איז טאקע די פראבלעם צו מקיים זיין די מדינה?

אבער לכאורה דארף מען דאך פארשטיין וואס איז דער דמיון בכלל צו די בני אפרים און צו די מעשה פון די רמב״ם דארטן האבן זיי דאך קלאר געטון פעולות צו עררייכן א גאולה וואס מיט זייערע מעשים האבן זיי געוויזן אז זיי גלייבן נישט אין דעם אז די גאולה קומט נאר דורכ׳ן רבש״ע אליין, משא״כ דא די אידן וואס גייען צו די בחירות האבן דאך זייערע פעולות נישט קיין שום שייכות מיט די גאולה, וצע״ג.

אז מ'לערנט די אנדערע פרקים פון ויואל משה זעט מען אז ס'גארנישט אזא צ"ע, דער עיקר פראבלעם פון זיך משתתף זיין צו די בחירות איז וועגען דער וואס איז זיך משתתף האט א חלק אין די מעשי הנבחרים, און די חברי הכנסת הנבחרים האבן א חלק און אלע זייערע חוקים וואס זענען כנגד התורה, און זענען שטיקער ע"ז וכפירה בכל הקודש.

[בויבעריקער]

אין ויואל משה ווערט מבואר עטליכע טעמים לאסור הבחירות דאס וואס דו רעדסט איז א שמועס פאר זיך וואס איך בין בכלל נישט אריין יעצט, איך רעדט פון דעים וואס אין ויוא״מ ווערט מבואר אז סאיז אסור מחמת שלש שבועות וואס דאס איז לכאורה א צ״ע.

[פלטיאל]

איך וויל פארשטיין, דו פרעגט אויף די גאנצע רעיון המדינה אז עס איז נישט בכלל השלש שבועות?

[בויבעריקער]

ניין בכלל נישט, און לכאורה טאקע וויבאלד די ציל פון די ציונים איז געווען צו דערגרייכן א פולקאמער גאולה האבן זיי עובר געווען אויף די שלש שבועות, וואס איך האב גערעדט איז נאר פון די אידן שומרי תורה ומצוות וואס גייען צו די בחירות

[פלטיאל]

אויב פארשטייסטו אז די עצם רעיון המדינה איז העברה על השלש שבועות דאן פארשטיי אויך אז די אידן וואס האבן א חלק דערין טיילן מיט דער זעלבע פראבלעם...

זיי דיך מסביר קלארער..

[בויבעריקער]

די ״רעיון המדינה״ ווי דו רופסט עס אן, מער באקאנט אלס די ״רעיון הציוני״ איז אן העברה אויף די שבועות און איז מינות וכפירה, וויבאלד די רעיון באשטייט פון זיך באפרייען פונעם עול הגלות לפני ביאת המשיח נגד גזירת הבורא, למעשה פון די רעיון האט זיך קיינמאל גארנישט אויסגעלאזט.

די ״היינטיגע מציאות״ פון ״מדינת ישראל״ האט נישט קיין שייכות מיט די שלש שבועות וויבאלד עס האט מיט קיין גאולה נישט צו טון אדרבא נאר צרות האט עס אונז געברענגט.

ממילא די אידן וואס גייען צו די בחירות וואס דאס איז פשוט א טעכנישע מציאות׳דיגע חלק אין די מדינה האט זעכער נישט קיין שייכות מיט שלש שבועות.

גענוג קלאר?

פארשטייט זיך אז איך בין נאר געקומען דא פרעגן און נישט ח״ו אפפרעגן, איך וויל פשוט פארשטיין און איך ווארט אויף א תירוץ.

[נא_שכל]

דער רבי ז"ל שרייבט דאך קלאר פארקערט, אז דער "ממשלה" איז עובר אויף די שבועות אפילו למעשה ברענגן זיי נישט קיין גאולה, אבער וויבאלד זיי "שפילן" גאולה, דהיינו זיי פירן א ממשלה און פירן זיך אין א"י כאילו מ'איז שוין אויסגעלייזט, אין מען עובר דערויף, דער רבי רעדט קלאר נישט פונעם "רעיון הציוני" נאר פון די ממשלת הציוני (זע אין סי' פ"ג וואס די האסט אויבן אנגעצייכנט).

[בויבעריקער]

נו דאס איז וואס איך פרעג, פארוואס טאקע האט די מדינה א איסור פון שלש שבועות למעשה האט דאך די מדינה נישט קיין שייכות מיט די גאולה און קען אפילו נישט האבן קיין שייכות וויבאלד אין די תורה שטייט אז פאר משיח קומט וועט קיין גאולה נישט זיין.

[פלטיאל]

סאו שלש שבועות איז נאר גילטיג לאחר ביאת המשיח?

עפעס בין איך קאנפיוזד אין שיינע ווערטער...

[בויבעריקער]

ניין, די בני אפרים און בן כוזיבא האבן עובר געווען אויף שלש שבועות וויבאלד זיי האבן געטון השתדלות צו עררייכן א גאולה און אזוי אויך די ציונים, אפילו דאס האט למעשה נישט מצליח געווען, ווייל דאס איז די איסור פון שלש שבועות צו טון השתדלות פאר די גאולה ווי עס ווערט מבואר באריכות אין ויואל משה אפילו מיר ווייסן אז סוכ״ס וועט דאס נישט און קען נישט מצליח זיין, משא״כ גיין צו די בחירות האט נישט קיין שייכות מיט השתדלות פאר די גאולה.

[פלטיאל]

העלעך נאך איינמאל פרובירן, די מדינה איז א מרידה אין מלכות שמים, א מדינה באשטייט פון א שלטון, יעצט ווען דו ברענגסט אריין דעם שלטון האסטו א חלק אינעם עצם עקזיסטענץ פונעם מדינה ווייל ווען נישט די ממשלה איז קיין מדינה נישטא...

פארשטאנען?

[בויבעריקער]

איך וועל אויך נאך איינמאל פרובירן: פארוואס איז די מדינה א מרידה במלכות שמים?

[פלטיאל]

איך וועל אויך נאך איינמאל פרובירן: פארוואס איז די מדינה א מרידה במלכות שמים?

ניין בכלל נישט, און לכאורה טאקע וויבאלד די ציל פון די ציונים איז געווען צו דערגרייכן א פולקאמער גאולה האבן זיי עובר געווען אויף די שלש שבועות, וואס איך האב גערעדט איז נאר פון די אידן שומרי תורה ומצוות וואס גייען צו די בחירות