דפוסי הש"ס: ווילנא/סלאוויטא- עוד והדר/המאור

[זארעכפעפער]

צי איך האב פאר מיינע אויגן? אודאי! ווייסט איך האב פאר מיינע אויגן ליידער? א קליינטשיקע כלי משחית הנקרא 'קאמפיוטער' ההולך ומטמא את העניים. טא, 'איה הקדשה', טייטשן די ספרים, 'בעיניים'. אז איך זיץ מיט מיינע אויגן לפני הקאמפיוטער, מעג איך דען נאך אריינרעדן אין די דברים של קדושה? נארוואדען, זאת נחתי "בעניים", אז איך שרייב זיך מיט בני היכלא קדישא הדין, ההולך ומקדש את הענינים והעניים דילי בקדושה עילאה.

איך האב טאקע נישט געזען דעם וויקי לינק, אבער איך שרייב מזכרוני וואס איך האב אמאל געליינט און געטוהן אין די ענינים מחמת הנייגעריקייט. דאכט זיך אז יוסף ראם האט נאך געדרוקט אפי' תרכ"ג אויך, ואברר את הענין.

יא, אמת כ'ווייס אז די ערליכע האבן זיך מונע געווען פונעם ווילנער דרוק, אבער דאס איז שוין געקומען שפעטער ביי די אלמנה והאחים. און די סיבה איז געווען, ווייל כידוע איז ווילנע געווען דער מקור ההשכלה, און פון זייער דרוק איז ליידער ארויס זייער זייער אסאך ספרי השכלה. כך שמעתי או קריתי.

[בני היכלא]

דער נושא פארט מענין לענין אז ס'איז א מחי', ס'האלט שוין ביי תשובה דרבים און משיח קען שוין קומען.

דוק בדברי, איך האב נישט געזאגט אז ווילנא ש"ס איז נישט געווען שענען ווי די סלאוויטא ש"ס, דער מדובר האט זיך אנגהויבן וועגן די מחלוקת פון די צוויי, און ווער ס'איז ארויס די געווינער, האב איך למען הפונקטליכקייט געמוזט פארשטעלן, אז דער עולם זאל וויסן, אז אין די אלע יארן פון סלאוויטא, איז דאס געווען די שענסטע און בעסטע און די מערסט גייענדיג, און דאן האט אויך עקזיסטירט א ווילנא דרוק, וואס איז נישט געווען קיין פארגלייך צו סלאוויטא, פונקט צום טויט פון סלאוויטא דורך די רעגירונג, איז אויסגעוואקסן די פאלעמיק מיטן ש"ס, דאן איז די ערשטע מאל וואס ווילנא איז אריין אין די ש"ס מארקעט, און אנגעהויבן א נייע תקופה פון ווילנא שיינע נייע דרוקן, וואס האבן איינגענומען די וועלט, און פון תקצ"ד ביז תרמ"ג איז עס דורך מערערע גלגולים ביז ס'איז ארויסגעקומען פאר ביפיו, [ איך מיין נישט דער תוכן, פון רש"ש ובנו מתות' והמוצי"ם דווילנא, נאר דער חיציונית'דיגער שיינקייט]

ואלו ואלו דברי...

[זארעכפעפער]

הקיצור, לאמיך מאכן א סך הכל פון דיינע דיבורים.

סאלאוויטא איז געווען א מאסן פראדוקציע פון ספרים, אנגעהויבן פון די סוף תק"ן יארן און ווייטער. אנגעהויבן ביי הרה"ק רבי משה בן הרה"ק ר' פנחס מקאריץ, און אזוי ווייטער ביי זיינע צוויי הייליגע זון.

ווילנא האט בכלל נישט פארמאגט קיין געהעריגן מאסן דרוק ביז אין די תק"צ יארן. באמצע התק"ץ יארן האט אויפגעפלאמט די מחלוקת בין סלאוויטא ווילנא איבער דעם ש"ס, און פון דאן און ווייטער האט ווילנא איבערגענומען די מארקעט. כאטש, וואס למעשה האבן די אחי שפירא, אייניקלעך פון ר' משה'ן, ווייטער ממשיך געווען לאחר רשיון בשנות תר"ט-י מיטן דפוס אין זיטאמיר.

לגבי די אותיות סאלאוויטא. עס איז א הערליך אות, קיינער איז נישט מחולק. ווילנא האט אים אבער איבערגעשטיגן אין יופי אנגעהויבן פון די אנפאנג תק"ץ יארן.

צדיקים האבן מקפיד געווען צו ניצן סאלאוויטא, מחמת קדושת המדפיסים. לעומת זה זענען געווען צדיקים וואס האבן מקפיד געווען נישט צו ניצן דפוסי אלמנה ואחים ראם, פון די שפעטעריגע תר"מ יארן, מטעם המבואר לעיל.

נאך עפעס?

[בני היכלא]

שטימט

איין זאך נאר, דאס אז זייער אות האט זיך שוין אנגעהויבן מיטן תקצ"ד דרוק, בין איך יעצט שטארק מסופק, לפי זכרוני איז דער באקאנטער שיינער אות, א שפעטערדיגער, ווייל די אות זייער פון די אלע ת"ק יארן איז געווען א עלטערער אות, און נישט דער שיינער נייער, דאס דארף איך נאך נאכקוקן.

[אלץ-ווייסער]

פון דעם תרכ"ג דרוק קוקט אויס אז זיי האבן שוין דעמאלט יא געהאט זייער שיינעם ווילנא פאנט (אדער גאר בדומה לו).

קיין קאפיע פון א דף האב איך טאקע נישט, אבער דער שער בלאט איז מעיד אז, פאך לייט זענען זיי געווען.
און דאס וואס דו זאגסט אז סיי חסידים און סיי ליטאים האבן זיך מונע געווען פון לערנען אין די ווילנא'ער שס'ן בין איך א מודה במקצת.
לפי ידיעתי האבן נאר חסידים מקפקיד געווען. די מתנגדים האבן דירעקט יא געזוכט צו לערנען אין די ווילנא'ער דרוקן.

[אלץ-ווייסער]

לחיבת הקודש איז אינטערסאנט צוצוגעבן אז דעם גאנץ ערשטן ש"ס האט געדרוקט נישט קיין צווייטער ווי דער בעלגישער ערל
דניאל באמבערגי, א נוצרי, וועלכער האט געדרוקט דעם ערשטן ש"ס בבלי און ירושלימי און אויך די ערשטע חמושי חמשי תורה אין די יארן ר"פ (בערך) לפ"ק.

אויב איך מאך נישט קיין טעות האט בומבארגי זייענדיג א קריסט באקומען ערלויבעניש פון די פארשאלטענע קירכע צו דריקן די הייליגע ספרי קודש צום ערשטן מאל, מיט דעם נייעם טעכניק המכונה דרוק. (מלאכת הדפוס).

בומבערגי איז באמת נישט געווען דער ערשטע וואס האט געדרוקט דעם תלמוד. די איטאליענער שונצינו דרוק האט שוין מיט בערך 100 יאר פריער געדרוקט אייניגע מסכתות, אבער בומברגי איז געווען דער וואס האט אראפגעשטעלט דעם אויסשטעל פונעם "עמוד", אז די גמרא זאל זיין אינדערמיט, און די צוויי זיילן רש"י און תוספות זאלן באצירן דעם עמוד פון ביידע זייטן, דאס איז געווען זיין איינפאל, און אזוי איז עס פארבליבן עד היום הזה.

מאנכע זאגן גאר אז דעם גאנצן עמוד א', עמוד ב', קומט אויך פון אים, אבער דאס האב איך נישט באוויזן מברר צו זיין.

[scy4851]

איך וויל נאר איין זאך וויסען
ווען באמבערגי האט געדריקט זיין ש"ס, איז אויך געווען לזכר נשמת נאטיסען אויפען אינטערשטען גליון פון יעדען עמוד?

[אלץ-ווייסער]

אז מ'רעדט פון אלע נייע שס'ן, דארף מען אויך רעדן פון דעם דורכגעפאלענעם פראיעקט פון דעם קערל, עדין שטייזאלץ מיט זיין ש"ס.
דער שטיינזאלץ האט לגמרי אויסגעריסן דעם פירוש פון רש"י און עס ערזעצט מיט זיין אייגענעם פירוש.
ווען דער באנדיט האט געזען כי כלתה אליו הרעה, און אלע גדולי הדור זענען ארויסגעקומען קעגן אים בחרב ובחנית, האט ער שנעל פושט צורה ולובש צורה געווען, און איבערגעמאכט זיין ש"ס און צוגעלייגט רש"י'ס פירוש אויף זיין ספר שכתבו מין.

ווי מ'קען זעהן האט ער פארקירצט דעם דף און צוגעלייגט זיינע בויך קרעמפן.
דאס איז א קאפיע פון זיין עמוד, אין מס' גיטין דף י"א.

[scy4851]

איך האב קיינמאל נישט געגליכען צי לערנען און א שטיינזאלטץ גמרא.
עס טויג פארען זכרון אלטץ כסדר נאר צי לערנען און א ספר פונעם זעלבען דרוק און אויסשטעל פונעם פעידשז

דער....איז געקומען און גוט, אבער גוט פארדרייט דער צורת הדף.

[אלץ-ווייסער]

איך האב געמאכט א טעות, ווייל יעצט האב איך געטראפן א קאפיע פון באמבערגי'ס ש"ס אויף הוריות, און איך זעה אז ער האט נאר אריינגעשטעלט רש"י.

[זארעכפעפער]

יישר כח הרב אלץ-ווייסער פארן מיטטיילן מיט אונז אייערע ידיעות בתולדות דפוסי הש"ס.

אגב, דער שונציני ש"ס איז נישט פון גרשום נאר פון יהושע שונציני. דער צייט אפשניט צווישן דעם שונציני ש"ס ביז בומבירגו איז אינגאנצן 30-40 יאר, און אינדערמיט איז אויך געווען א פרואוואונג צו דריקן דעם ש"ס אין נאך א פלאץ, ולא איסתייע מילתא עד שבא בומבירגו.

בכלל, דער בומבירגו איז טאקע געווען א בעלגישער קריסט, אבער זיין דפוס האט עקזעסטירט אין וויניציה.

לתולדות מלאכת הדפוס העברי איז דא א גאנצע מחלוקת צווישן די חוקרים ווען מ'האט געדרוקט דעם ערשטן אידישן ספר. ס'דא וואס האלטן אז שוין אזוי פרי ווי שנת רכ"ט. אבער דאס איז זיכער אז דער גויאישער דרוק האט שוין עקזעסטירט מיט א גוטע פופציג יאר, אויב נישט מער, פאר דעם.

ס'דא עפעס א תשובה אין חוות יאיר, איבער דעם ענין פון האלטן ספרים ותשמישי קדושה במקום האסור, ווי ער איז דן דארט צי ספרי דפוס האבן דעם זעלבן דין ווי ספרי הקודש בכת"י. בתוך הדברים לאזט ער זיך אריין אין א שמועס איבער דעם ענין פון ווען מ'האט געדרוקט דעם ערשטן אידישן ספר.

דאס וואס איר זאגט וועגן תוספות על הדף, לויט ווי איך געדענק עקזעסטירט דער אויסשטעל פון די דפים זינט ערשטן פרואוואנג פון די דפוסי הש"ס. עס איז אלעמאל געגאנגען מיט רש"י ותוספ' על הדף. (פון מס' הוריות איז נישט קיין ראי', אפי' אין אונזערע ש"ס'ן איז נישט דא נאר רש"י סביבות הגמרא).

וואס עס איז אינטערסאנט צו באצייכענען, אז איך האב אמאל געליינט ערגעץ אז בראשית המצאה'ס הדפוס זענען געווען פוסקים וואס זענען געווען דערקעגן. זיי האבן געהאלטן אז דאס איז נייע זאך און עס וועט ברענגען צו א שטארקן בזיון לספרי הקודש.

מ'קען אסאך רעדן איבער די ענינים, ועוד חזון.

[אלץ-ווייסער]

ביסט כשר גערעכט זארעך. ווייל איך האב טאקע געדענק בומבערגי האט געלייגט רש"י און תוספות און דא זעה איך א בפירוש'ע גמרא אן תוספות.
דאס אז הוריות האט נישט קיין תוספות איז מיר נישט בייגעפאלן, האב איך ליבערשט באשולדיגט דעם קריסט.

[אלץ-ווייסער]

דא זעט מען בומבערגי'ס ש"ס פון דעם ערשטן דף אין ברכות.
מיט רש"י און תוספות פון ביידע זייטן.

[אלץ-ווייסער]

עס איז א הערליכער פאנט פאר יענע עפאכע. און ער האט קונסטליך געמאכט די א גרויסן א' ווען ער האט געדארפט אנפילן א שורה (לא קרינו את שמע).
און דאס זעלבע האט ער געטאן מיט'ן ת פון "והכי קתני", נישט האבענדיג די היינטיגע פול דזשאסטיפיקעישאן.

[זארעכפעפער]

דא האט איר א לינק צום ספרי' לאומית אין ירושלים, וואו איר וועט טרעפן די דפוסי הש"ס.
ווי איר וועט דארט זען האט שוין דער שונציני ש"ס אויך פארמאגט רש"י ותוספ' לצידיהן, במקום וואס דער ואדי על חגאארי דרוק האט טאקע געהאט בלויז רש"י.

טעמו וראו כי טוב...

http://aleph500.huji.ac.il/nnl/dig/list_rab.html

[אלץ-ווייסער]

רעב זארעך. די שונציני דרוק האט טאקע געהאט רש"י און תוספות, און די סאביונטא דרוק פון בלויז 40 יאר שפעטער האט שוין געהאט די געבענטשע הגהות "מסורת הש"ס" פון הגאון האדיר ר' יושע בועז, וואס אן דעם לא מצאנו ידינו ורגלינו בביהמ"ד.

http://www.jnul.huji.ac.il/dl/books/html/bk2093513.htm

אויסערדעם האט די סאביונטא דרוק צוגעלייגט תוס' רי"ד אויפן עמוד, ריטב"א, פסקי תוס', רא"ש.

ווען מ'טראכט אריין, ווערט די ווילנא דרוק טאקע פארטינקעלט.

[בני היכלא]

די חידושים פון בומבירג איז געווען דער דף, דאס איז דעמאלט אריין אין קראפט. אזוי ווי ער האט דער ערשטער אריינגעברענגט די תנ"ך קאפיטלעך.
רשי און תוס' האט שוין שונציני איינגעפירט,

דאס אז דער ספרדישער שונציני האט געדרוקט די אשכנישע תוס' און נישט רמב"ן שרייבט ער אין מכלול


גרשם איש שונצין בן ה"ר משה בן החכם המופלג הר"ר ישראל נתן בן שמואל בן הר"ר משה ז"ל
והוא היה דור חמישי להר"ר משה משפירא הנזכר בתוס' מטוך
מימי עלומי מחיל אל חיל הוליכנו יגעתי ומצאתי ספרים היו סתומים וחתומים מאז והוצאתים לעין השמש הזאת יזהירו כזוהר הרקיע כמו התוס' מטוך של ר"י ור"ת הלכתי עד צרפת וקמברי ויזינברה אלא חדרי הורתם למען זכות את הרבים כי בספרד ובאיטליה ובכל הארצות לא שמענו רק משאנץ של ר' פרץ ורבי שמשון חבריהם

[אלץ-ווייסער]

בני היכלא. איך געדענק אז די תנ"ך קאפיטלעך זענען נאך פיל פריער געמאכט געווארן דורך דעם נוצרישן קארדינאל סטיווען לענגטאן, אינעם 12'טן יאר הונדערט.
מאנכע זאגן אז ער האט נישט געמאכט נאר קארדינאל הוגא, אבער אנגענומען איז געבליבן אז לענגטאן האט צוטיילט די פרקים אין תנ"ך.

איך געדענק אז איך האב שוין געזען עקזאמפלארן פון תנ"ך נאך איידער די ערפינדונג פונעם דרוק און עס איז געווען צוטיילט.

אגב איבער די תוספות וואס דו האסט ערווענט
דער רש"ל אליין איז זיך זייער מתמרמר אז די מדפיסים האבן אפגעמאכט וועלכע תוספות אריינצולייגן און וועלכע משמיט צו זיין. ער שרייט געוואלד אז זיי האבן געמאכט א בכי' לדורות.
און ווי מ'זעט למעשה זענען טאקע די מדפיסים געווען די דעה זאגער און "שומרי הפתח" וועמען צו דרוקן אויפן דף, און וועמען צו לייגן פון אונטן, און וועמען בכלל נישט אריינלייגן.
און דאס איז זיכער אינעם כלל פון "הכל תלוי במזל" אפי' ספ"ת שבהיכל.

[בני היכלא]

אלץ וויסער
איך האב גערעדט פון דרוקן ביי אידן.

דער מהר"ל רעדט זיך דאך סתם אזוי געפערליך אפ אויפן אריינשטעלן דעם תוס' אויפן דף ער האלט ס'ברענגט א חורבן פאר די קינדער, ומה נעני אנן אבתרי'.
אבער לאו דוקא הכל תלוי במזל, ווייל אסאך ספרי משכילים און אפיקורסים זענען שוין געדרוקט געווארן, און אפילו צוגעטשעפעט צו ווילנא דרוקן א גאנצע רייע מיט משכילים, דער בעש"ט הקדוש האט געזאגט אז ביזן חיבור המהרש"א איז אלעס געווען ברוח הקודש ווייטער שוין נישט אלע.

[מיללער]

א לענגערע אפהאנדלונג (אויף ענגליש) אין דעה ודיבור (אפטיילונג פון 'יתד נאמן') איבער די ווילנא ש"ס און די דפוס האלמנה והאחים ראם

בייגעלייגט זענען בילדער פון די אלמנה דבורה לאם און איינע פון די אחים (מנחם אדער ראובן) גענומען פון .הערשל ציק'ס בלאג.

[farshlufen]

הרב מיללער, א דאנק פארן לינק און פאר די בילדער.

אני הקטן האב מיר טאקע מפני חשובותם איינגעהאנדעלט פאר עטליכע יאר צוריק עטליכע בענדער פונעם זיטאמיר ש"ס, ס'איז גאנץ בא'טעמ'ט דערין צו לערנען.

[גד]

מילער
דער איינער פון די אחים, איז געווען א שומר תורה?

[מיללער]

ר' גד,
איך בין נישט באקאנט מיט די פאקטן מחמת חוסר הפנאי האב איך נאכנישט דורכגעלייענט דעם לינק וואס איך אליינס האב פארצייכנט, דארט ווערט פילייכט אויסגעשמועסט די דעטאלן פון אחים ראם און זייער היסטאריע.

(איך מיין אז די אחים זענען נישט געווען רעליגיעז)

[farshlufen]

לערנענדיג לעצטנס מס' בכורות איז אונז אויסגעקומען צו זען וואו און ביי וואס די ווילנע דרוק האט היבש געגרייזט אויך אזוי וויט אז די טעותים זענען שטארק בולט, זיי האבן אריינגעשטעלט דעם פירוש שיטה מקובצת מיט גרייזן אין די שווערע טויזענטער און אראפגעלייגט א שטארק צופארענע ארבעט, תשוח"ח להם פאר די מו"ל פון די "עוז והדר" ש"ס וואס האבן אריינגעלייגט א שווערע ארבעט אין די קדשים מסכתות און אהערגעשטעלט א הערליכער ארבעט אז עס איז ממש פנים חדשות באו לכאן, עס פארשטייט זיך נישט ווי אזוי מען קען לערנען אין די ווילנא דרוק אדער אין די היינטיגע איבעגעזעצטע ש"ס'ן וואס זענען נאכגעדרוקט פון דעם ווילנא ש"ס אין א בחינה פון כסיל בחושך הולך.

[farshlufen]

בענין מסכת בכורות הוצאת עוז והדר.